Cũng như tất cả các loại nghệ thuật khác, cách trưng bày bonsai thường không tuân theo một phong cách truyền thống hay sự chỉ dẫn nào. Nhưng có một số chỉ dẫn tuyệt vời cho việc tạo ra một cây bonsai đẹp, và chúng rất có giá trị cho những ai đang theo đuổi nghệ thuật bonsai đầy quyến rũ này.
Hầu hết những qui tắc này đều bắt nguồn từ nghệ thuật bonsai của Nhật Bản cách đây vài thế kỷ. Chúng phân tích rất kỹ những điều nên làm và không nên làm khi muốn tạo ra một cây bonsai theo ý muốn. Đa số mọi người đều có thể tạo ra cho mình một cách nhìn hoàn mỹ đối với một tác phẩm bonsai thông qua những qui tắc trên. Tuy nhiên, để tạo ra một cây bonsai đẹp vẫn phải phụ thuộc vào tài năng, kinh nghiệm, cảm hứng nghệ thuật, và sự tìm tòi khám phá…
quy tắc trong nghệ thuật bonsai
Bonsai có những quy tắc nghệ thuật riêng
NHỮNG QUI TẮC VỀ THÂN CÂY VÀ NEBARI
Nên để chiều cao thân cây gấp 6 lần đường kính rễ cây.
Thân cây nên để hơi nghiêng về phía trước hướng về bên phải
người xem.
Gốc cây nên được tạo dáng xòe ra và để cho nó nhô lên
trên nền chậu, như thế trông nó giống như đang bám vào đất để giữ cho cây đứng
thẳng.
Rễ cây nên được để nhô lên từ gốc cây xòe trên nền chậu.
Không nên để những nút sần mọc trên rễ cây (vì người xem
sẽ để ý nhiều đến nó).
Nên tạo dáng ngọn cây hơi nghiêng về phía trước hướng về
phía người xem.
Thân cây nên được giữ thon từ dưới lên trên để trông nó
như là đang mọc vươn lên, nhưng không được làm thon ngược lại từ trên xuống.
Những chồi ghép nên được ghép với số lượng vừa phải để tạo
được dáng cây hài hòa, hoặc ghép chúng đủ thấp để không nhìn thấy những mối
ghép từ nebari.
Uốn thân cây sao cho những điểm uốn trên thân không mang
hình “ức bồ câu” (những điểm uốn nên được uốn cong hướng về phía người xem).
Nên tạo dáng ngọn cây theo hướng của gốc cây. Độ uốn của
cây cần phải được đảm bảo.
Không để cây tự mọc ra phía sau. Đây là một trong những
qui tắc của tôi và rất khó giải thích vì sao. Nó liên quan đến độ uốn cong của
thân cây. Nếu một thân cây tự mọc ra phía sau thì sẽ tạo ra một điểm uốn hình
chữ “C”.
Đối với những thân cây thẳng bình thường và thẳng không
bình thường thì ngọn cây nên được giữ sao cho nó mọc cao hơn gốc cây.
Trên những thân cây thẳng bình thường, nếu có quá nhiều
điểm uốn hình chữ “S” sẽ làm cho cây trông rất nặng nề mất đi vẻ tự nhiên vốn
có của nó.
Với những cái cây mọc nhọn hướng lên cao thì những điểm uốn
nên được uốn gần nhau (cần để ý đến vị trí của cành cây).
Một cây chỉ nên mang một ngọn.
Đối với hai thân cây đôi thì nên được tách ra ở chỗ gốc
cây, không để cây nào cao vượt lên trên cây nào.
NHÁNH CÂY
Tạo những nhánh cây sao cho chúng không mọc ngang, hoặc
không để những nhánh cây mọc đâm ngang thân cây.
Trên nhánh không nên để lộ những nút mắt sần (làm cho người
xem chú ý đến nó).
Nhánh đầu tiên nên được đặt nằm ở khoảng 1/3 chiều cao
thân cây tính từ gốc.
Còn những nhánh cây được ghép thành công nên để chúng nằm
ở những vị trí trong khoảng 1/3 thân cây còn lại tính đến ngọn cây.
Nhánh cây cần phải cho chúng mọc ra từ phía bên ngoài của
những điểm uốn (để không làm nhánh cây bị phình ra).
Đường kính nhánh cây nên được cân đối với thân cây. Những
nhánh cây được xem là quá khổ là những nhánh có đường kính dày hơn 1/3 đường
kính thân cây.
Nếu cho nhánh thứ 1 mọc ở bên trái thì nhánh thứ 2 sẽ để
nó mọc bên phải và ngược lại (khi đó nhánh thứ 3 nên để nó mọc phía sau).
Nên để những nhánh cây mọc xen kẽ nhau, không nên để
chúng mọc song song.
Nên giảm bớt kích thước và đường kính của những nhánh cây
nếu không thì chúng sẽ trông như là đang leo lên.
Nên chừa một khoảng trống đủ rộng giữa những nhánh cây.
Nên để những nhánh đầu tiên hay những nhánh thứ 2 (còn gọi
là nhánh trái và nhánh phải) hướng về phía trước, phía trung điểm của tầm nhìn
để thu hút người xem.
Những nhánh thứ nhất, thứ hai, thứ ba nên được để cách với
nhánh ở phía sau 120o để tránh trường hợp chúng tự che nhau ở phía sau cây.
Trên thân cây, mỗi vị trí chỉ nên tạo một kiểu nhánh,
không nên để chúng vừa mang hình bánh xe vừa mang hình nan hoa hay là để những
nhánh cây xoắn lại hoặc những nhánh cây thẳng đuộc (vì như thế chúng sẽ tự làm
chúng trông rất vô duyên).
Nên tạo hình những nhánh cây sao cho chúng tạo thành một
hình tam giác lệch với ngọn cây tượng trưng cho trời, góc ở giữa tượng trưng
cho con người và góc ở phía dưới tượng trưng cho mặt đất.
Nên để những nhánh thuộc lớp thứ 2 mọc xen kẽ trái và phải
và cần phải tuân theo những qui tắc chính trong cách sắp nhánh cây, ngoài ra,
không để những nhánh cây khác mọc chỉa lên hay chỉa xuống. Như vậy ta sẽ tạo ra
được một lớp đệm lá.
Để tạo ảo giác cho cây bonsai già, ta để những nhánh phía
dưới cây rũ xuống. Những thân cây tươi trẻ thì có nhiều nhánh mọc vươn lên. Với
những nhánh ở gần ngọn ta nên tạo dáng sao cho chúng nằm ngang hoặc mọc vươn
lên từ khi chúng còn là những nhánh non.
Nhìn chung ta nên tạo dáng sao cho những nhánh cây đổ xuống
tuân theo các qui tắc dành cho những thân cây thẳng, ngoại trừ thân cây mọc
nghiêng.
Đối với những cây đôi, không nên để những nhánh cây xen
vào giữa các cây vì chúng sẽ đâm ngang vào thân cây. Khi đó những nhánh cây gần
phía ngoài các cây sẽ tạo nên một hình tam giác “lá”.
Không để những tán lá che khuất “jin”.
CHẬU
Cây bonsai nên được đặt sau vạch chính giữa của chậu, và
bên trái hoặc bên phải của vạch trung tâm.
Độ sâu của chậu phải bằng đường kính thân cây, ngoại trừ
những cây có dáng rũ xuống.
Nên sử dụng những chậu có màu men thích hợp cho việc tưới
tiêu và chăm sóc cây, những màu men đó cần phải hài hòa với màu sắc của hoa.
Nên chọn những chậu có chiều rộng gấp 2/3 chiều cao của
cây. Với những cây lùn thì chiều rộng chậu phải gấp 2/3 bề rộng thân cây.
Kiểu dáng chậu cũng cần phải phù hợp với kiểu dáng của
cây bonsai. Chậu hình chữ nhật thì thích hợp với những cây dáng thẳng không uốn
éo nhiều, còn với những cây thẳng không bình thường, những cây mà có nhiều điểm
uốn trên thân thì chậu hình oval hay hình tròn là thích hợp nhất. Đối với những
cây bonsai lớn thì ta nên trồng chúng sâu trong những chậu hình chữ nhật.
CHĂM SÓC
Cần trộn chung nhiều loại đất vào một chậu, không nên
phân ra thành nhiều lớp đất (Đây là qui tắc mới, vẫn sẽ có nhiều tranh cãi).
Ta cần bón phân đầy đủ theo nhu cầu của cây (Đây là qui tắc
mới, vẫn sẽ có nhiều tranh cãi).
Ta nên tưới nước từ trên xuống, tránh để bonsai bị ngập
trong nước, vì điều này sẽ cản trở sự tích tụ muối của cây.
Ta tăng độ ẩm của cây bằng cách đặt chậu cây vào một khay
đựng nhiều đá cuội và nước hay đặt chậu bonsai ở dưới một cái ghế dài ẩm ướt,
nhưng không được để sương bám trên cây (Đây là qui tắc mới, vẫn sẽ có nhiều
tranh cãi. Vì sương mù làm tăng sự tích tụ muối trên lá, và thực tế thì nó
không có tác dụng gì trong việc làm tăng độ ẩm cho cây).
Ta cần dọn sạch hết những hạt cát mịn từ bất kì hỗn hợp đất
nào, chỉ nên sử dụng những hòn đá thô và nhỏ.
Chỉ tưới nước khi nào cây thực sự cần được tưới, không tưới
chúng theo một thời khóa biểu cố định nào.
Cho cây tiếp xúc nhiều với nhiệt độ môi trường bên ngoài.
Chỉ với những cây bonsai nhiệt đới và cận nhiệt đới (với hầu hết các bộ phận) đều
thích hợp cho việc để chúng ở trong nhà. Nếu chúng được đặt trong nhà thì phải
đảm bảo rằng nhiệt độ môi trường thấp, phù hợp để có thể tạo nên tình trạng tiềm
sinh cho cây.
KẾT LUẬN
Sách Kỹ thuật trồng ghép bonsai I của John Naka được xuất
bản năm 1973, tại học viện bonsai California, là phần luận án hay hơn mong đợi trong
lĩnh vực “những qui tắc” trồng và ghép bonsai mà tôi đã tìm thấy. Bất kỳ ai đều
có thể tạo ra cho mình một cây bonsai đầy sức thuyết phục khi làm theo những
qui tắc trên. Khi chúng đã được nghiên cứu kỹ lưỡng thì bạn có thể bắt đầu công
việc tạo cho mình một cây bonsai ưng ý, mà không cần phải đắn đo suy nghĩ nhiều
khi áp dụng “Những qui tắc” trên là đúng hay là sai.